Zoeken in collecties

De commanderij van de Duitse Orde te Gemert moet zijn opgericht tussen 1220 en 1249. Van voormeld laatste jaar dateert de oudste oorkonde. De hoge en lage jurisdictie van de heerlijkheid Gemert kwam deels toe aan heer Diederik van Gemert en deels aan de onder de landcommanderij van Alden Biesen ressorterende commandeur van de Duitse Orde. In een oorkonde uit 1271 werd dit door hertog Jan I van Brabant bevestigd. Aan deze tweeherigheid kwam echter een eind toen Diederik in 1366 zijn deel in vorenbedoelde jurisdictie aan de commanderij van Gemert verkocht. De gehele heerlijkheid Gemert kwam toen in volle eigendom van de Duitse Orde. De commanderij van Gemert legde zich met name toe op het bestuur over Gemert en het beheer van haar goederenbezit. Zij bezat de patronaatsrechten van de parochiekerken te Gemert, Haren, Nistelrode en Geldrop en daarnaast van enkele kapellen, onder meer te Handel en te Bruheze, een voormalige buurtschap in de gemeente Helmond. Toen met de verovering van 's-Hertogenbosch de gehele Meierij van 's-Hertogenbosch in handen kwam van de Republiek der Verenigde Nederlanden wilde de Staten Generaal in 1648 rechten doen gelden op ook de bezittingen van de Duitse Orde in Gemert. Na een langdurige juridisch procedure werden de Staten Generaal echter in 1662 gedwongen te erkennen dat de commanderij door de Duitse Orde onder opperheerschappij stond van het Duitse Rijk en dat de Staten Generaal daarover geen gezag konden uitoefenen. Wel moest de protestantse godsdienst vrij kunnen worden uitgeoefend en moest de Duitse Orde daarvoor, onder behoud van het patronaatsrecht daarvan, een kerk of kapel beschikbaar stellen en aan de predikant een woning toewijzen. In 1797 werd het gebied door Frankrijk ingelijfd en in 1800 aan de Bataafse Republiek overgedragen om vanaf 1813, tot op heden, deel te worden van het Koninkrijk der Nederlanden. Bij decreet van Napoleon van 24 april 1809 werd de Duitse Orde in haar geheel opgeheven

Een wet uit 1880, die de sluiting in Frankrijk van jezuïetencolleges verordonneerde, deed de Jezuïeten van de Provincie Champagne besluiten Frankrijk te ontvluchten. In 1881 kochten zij van de toenmalig bezitter, jonkheer Scheidius, zijn kasteel in Gemert. In dit kasteel, dat de naam Notre Dame de l’Espérance kreeg, vestigden zij hun noviciaat en scholasticaat. In 1883 brak er brand uit, die het hoofdgebouw van het kastelencomplex in as legde. Een jaar later was de schade alweer hersteld. Toen de situatie voor hen daar enigszins verbeterd was, keerden de jezuïeten in 1896 naar Frankrijk terug. Ze verhuurden in 1900 het Gemertse kasteel aan assumptionisten, die toen vanwege het in Frankrijk heersend antiklerikale politieke klimaat hun noviciaat in Livry (Noord-Parijs) naar Gemert overbrachten. Doordat de jezuïeten in Frankrijk niet meer in het onderwijs werkzaam mochten zijn, keerden ze alweer i1901 naar Gemert terug. Ze huisvestten toen op het kasteel, dat door de assumptionisten moest worden verlaten, een honderdtal filosofiestudenten uit de provincies Champagne en Toulouse. Wegens ruimtegebrek werd tot uitbreiding van het kasteel besloten. Tussen 1907 en 1909 werd op de plaats van de oude bijgebouwen van de 15e-eeuwse voorburcht overgegaan tot de bouw van twee nieuwe vleugels, die gewoonlijk de jezuïetenbouw genoemd werd. Hoewel zij er niet gehuisvest waren, volgden van 1914 tot 1916 spiritijnse seminaristen, die wegens oorlogsgeweld België ontvlucht waren, hun opleiding bij de jezuïeten op kasteel Gemert. In 1916 waren bijna alle jezuïeten uit Gemert naar Frankrijk teruggekeerd, waar de verhouding tussen kerk en staat inmiddels verbeterd was. De spiritijnen namen toen hun intrek in de jezuïetenbouw van het kasteel. Vanaf 1920 kregen zij de beschikking over het gehele complex. In 1928 verkochten de jezuïeten het kasteel aan de spiritijnen die er hun grootseminarie vestigden. De spiritijnen verkochten in 2018 het kasteel op hun beurt, nu aan een projectontwikkelaar

Toen in 1629 Staatse troepen onder bevel van Frederik Hendrik ‘s-Hertogenbosch innamen, moesten ook de dominicanen deze stad verlaten. Enkelen keerden in burgerkleding naar ’s-Hertogenbosch terug. Anderen begaven zich naar kloosters van hun orde in België en Duitsland. Vier paters en vier lekenbroeders zochten echter hun toevlucht in Boxtel, waar ze een huis huurden. Aangezien hen ook daar plundering en uitdrijving door de Staatse troepen te wachtten stonden, verhuisden ze in 1632 naar Stratum bij Eindhoven. Bij hen voegden zich toen vele van de in 1629 met hen uit ‘s-Hertogenbosch verdreven medebroeders die toen evenwel elders een veilig heenkomen gezocht hadden. Deze nieuw gevormde gemeenschap moest Stratum ook verlaten. Dit op grond van een in 1636 door de Staten Generaal uitgevaardigd plakkaat, dat alle geestelijken gebood binnen twee weken uit de Meierij te vertrekken. De dominicanen vestigden zich toen in Breda. Ook hier werden ze verdreven, toen Frederik Hendrik in 1637 deze stad op de Spanjaarden heroverde. Zij vestigden zich vervolgens in Venlo, dat toen weer in Spaanse handen was. Hier betrokken zij een huis, dat vlakbij de St. Joriskapel in de Gasthuisstraat stond en dat toen aan het dominicanen van Kalkar als termijnhuis toebehoorde. In 1639 vertrokken ze, na een kort verblijf in de Duitse stad Straelen, naar het dorp Gemert, waar -deel uitmakend van de vrije heerlijkheid Gemert- de katholieke godsdienst nog vrij beoefend kon worden. Hier huurden ze aanvankelijk een woning. Weldra kochten ze op het Binderseind drie woningen en een brouwerij met hof en boomgaard. Daar verrees, met uitzicht op de Markt van Gemert, hun klooster, dat in 1643 met een noviciaat uitgebreid werd. In 1648 werden de dominicanen uit Gemert verdreven, ook nu weer door Staatse troepen. Hun communiteit werd toen in Mechelen voortgezet. Van het in 1741 aan de gemeente Gemert verkochte kloostercomplex werd in 1817 de kapel afgebroken, terwijl sloop van de overige gebouwen in 1910 volgde

De dominicanen van ’s-Hertogenbosch hadden in Gemert een termijnhuis