Zoeken in collecties

De commanderij van de Duitse Orde te Gemert moet zijn opgericht tussen 1220 en 1249. Van voormeld laatste jaar dateert de oudste oorkonde. De hoge en lage jurisdictie van de heerlijkheid Gemert kwam deels toe aan heer Diederik van Gemert en deels aan de onder de landcommanderij van Alden Biesen ressorterende commandeur van de Duitse Orde. In een oorkonde uit 1271 werd dit door hertog Jan I van Brabant bevestigd. Aan deze tweeherigheid kwam echter een eind toen Diederik in 1366 zijn deel in vorenbedoelde jurisdictie aan de commanderij van Gemert verkocht. De gehele heerlijkheid Gemert kwam toen in volle eigendom van de Duitse Orde. De commanderij van Gemert legde zich met name toe op het bestuur over Gemert en het beheer van haar goederenbezit. Zij bezat de patronaatsrechten van de parochiekerken te Gemert, Haren, Nistelrode en Geldrop en daarnaast van enkele kapellen, onder meer te Handel en te Bruheze, een voormalige buurtschap in de gemeente Helmond. Toen met de verovering van 's-Hertogenbosch de gehele Meierij van 's-Hertogenbosch in handen kwam van de Republiek der Verenigde Nederlanden wilde de Staten Generaal in 1648 rechten doen gelden op ook de bezittingen van de Duitse Orde in Gemert. Na een langdurige juridisch procedure werden de Staten Generaal echter in 1662 gedwongen te erkennen dat de commanderij door de Duitse Orde onder opperheerschappij stond van het Duitse Rijk en dat de Staten Generaal daarover geen gezag konden uitoefenen. Wel moest de protestantse godsdienst vrij kunnen worden uitgeoefend en moest de Duitse Orde daarvoor, onder behoud van het patronaatsrecht daarvan, een kerk of kapel beschikbaar stellen en aan de predikant een woning toewijzen. In 1797 werd het gebied door Frankrijk ingelijfd en in 1800 aan de Bataafse Republiek overgedragen om vanaf 1813, tot op heden, deel te worden van het Koninkrijk der Nederlanden. Bij decreet van Napoleon van 24 april 1809 werd de Duitse Orde in haar geheel opgeheven

Toen in 1629 Staatse troepen onder bevel van Frederik Hendrik ‘s-Hertogenbosch innamen, moesten ook de dominicanen deze stad verlaten. Enkelen keerden in burgerkleding naar ’s-Hertogenbosch terug. Anderen begaven zich naar kloosters van hun orde in België en Duitsland. Vier paters en vier lekenbroeders zochten echter hun toevlucht in Boxtel, waar ze een huis huurden. Aangezien hen ook daar plundering en uitdrijving door de Staatse troepen te wachtten stonden, verhuisden ze in 1632 naar Stratum bij Eindhoven. Bij hen voegden zich toen vele van de in 1629 met hen uit ‘s-Hertogenbosch verdreven medebroeders die toen evenwel elders een veilig heenkomen gezocht hadden. Deze nieuw gevormde gemeenschap moest Stratum ook verlaten. Dit op grond van een in 1636 door de Staten Generaal uitgevaardigd plakkaat, dat alle geestelijken gebood binnen twee weken uit de Meierij te vertrekken. De dominicanen vestigden zich toen in Breda. Ook hier werden ze verdreven, toen Frederik Hendrik in 1637 deze stad op de Spanjaarden heroverde. Zij vestigden zich vervolgens in Venlo, dat toen weer in Spaanse handen was. Hier betrokken zij een huis, dat vlakbij de St. Joriskapel in de Gasthuisstraat stond en dat toen aan het dominicanen van Kalkar als termijnhuis toebehoorde. In 1639 vertrokken ze, na een kort verblijf in de Duitse stad Straelen, naar het dorp Gemert, waar -deel uitmakend van de vrije heerlijkheid Gemert- de katholieke godsdienst nog vrij beoefend kon worden. Hier huurden ze aanvankelijk een woning. Weldra kochten ze op het Binderseind drie woningen en een brouwerij met hof en boomgaard. Daar verrees, met uitzicht op de Markt van Gemert, hun klooster, dat in 1643 met een noviciaat uitgebreid werd. In 1648 werden de dominicanen uit Gemert verdreven, ook nu weer door Staatse troepen. Hun communiteit werd toen in Mechelen voortgezet. Van het in 1741 aan de gemeente Gemert verkochte kloostercomplex werd in 1817 de kapel afgebroken, terwijl sloop van de overige gebouwen in 1910 volgde

De dominicanen van ’s-Hertogenbosch hadden in Gemert een termijnhuis

Het oorlogsgeweld in België ontvluchtend, vertrokken in 1914 de spiritijnen uit Leuven met hun seminaristen naar Gemert. Hier vonden ze onderdak in het patronaatsgebouw van de Sint-Jans Onthoofdingskerk. Hun opleiding konden de seminaristen toen volgen op kasteel Gemert bij de jezuïeten, die het kasteel in 1881 gekocht hadden toen zij Frankrijk, vanwege de seculariseringspolitiek daar, moesten verlaten. Doordat de jezuïeten voor het vervullen van de militaire dienstplicht naar Frankrijk teruggeroepen werden, kwam het kasteel in 1916 nagenoeg leeg te staan. Vanuit het patronaatsgebouw betrokken de spiritijnen toen de in periode 1907-1909 door de jezuïeten nieuw gebouwde vleugel van het kasteel, die jezuïetenbouw genoemd werd. Tweemaal afgewisseld met een jaar noviciaat brachten de spiritijnen hier hun grootseminarie onder. Dit tot 1920. Vanaf dat jaar konden de spiritijnen over het hele kasteel beschikken en huisvestten zij er hun kleinseminarie. Dat duurde tot 1930. Toen vestigden de spiritijnen opnieuw en nu voorgoed het grootseminarie in het inmiddels door hen van de jezuïeten gekocht kasteel. In 1964 stopten de spiritijnen de filosofieopleiding in Gemert. Vanaf dan volgden de spiritijnse seminaristen die opleiding bij de jezuïeten op het Berchmanianum te Nijmegen. Een jaar later werd ook de eigen spiritijnse theologie-opleiding beëindigd. Deze opleiding werd toen in samenwerking met de norbertijnen en lazaristen onder de naam Spinola voortgezet. Al na een jaar werd Spinola vervangen door een groter samenwerkingsverband, dat de naam Theologisch Instituut Eindhoven (TIE) kreeg. In 1969 werd dit instituut opgeheven. Daarmee kwam er tevens een einde aan kasteel Gemert als grootseminarie. Behalve dat het als thuisbasis voor spiritijnse missionarissen in gebruik bleef, ging het kasteel als opvanghuis voor bejaarde ordegenoten dienst doen. Ook werd het provincialaat en het archief er gevestigd. In 2018 verkochten de spiritijnen kasteel Gemert aan een projectontwikkelaar